کمبود روی یکی از شایع‌ترین کمبودهای ریزمغذی‌ها در محصولات کشاورزی در سراسر جهان است. روی، یک عنصر ضروری برای رشد گیاهان و تمامی جانداران محسوب می‌شود. زیرا، عامل سازنده‌ی ساختار و تنظیم کننده‌ی آنزیم‌ها و پروتئین‌ها در سیستم عصبی مرکزی است. فراهم کردن مقدار مورد نیاز روی برای گیاهان به عنوان مهمترین منبع تامین کننده‌ی روی اجتناب ناپذیر است. کمبود روی منجر به کاهش شدید عملکرد و در موارد حاد به نابودی گیاه و سو تغذیه در انسان می‌گردد.
میلیون‌ها هتکار از زمین‌های زارعی تحت تاثیر کمبود روی هستند. علاوه بر این، تقریبا یک سوم از جمعیت انسانی از کمبود روی رنج می‌برند. خاک مهمترین فاکتور تامین کننده‌ی روی در گیاهان است. عواملی مانند کمبود عنصر روی، PH بالا، مقدار زیاد کلسیت و مواد آلی، غلظت بالای سدیم، کلسیم، منیزیم، بی‌کربنات و فسفات در خاک منجر به عدم دریافت روی کافی در گیاهان خواهد شد. برای جبران این کمبود از کودهای حاوی روی برای جلوگیری از کمبود روی و تقویت زیست دانه‌های غلات استفاده می‌شود. در ادامه با اهمیت روی و عوارض کمبود آن در گیاهان و انسان آشنا می‌شویم.
عملکرد روی در بدن انسان
روی یکی از عناصر آلی و مغذی است که نقش حیاتی در بسیاری از عملکردهای بدن انسان دارد. روی دومین ماده معدنی کمیاب بعد از آهن در بدن انسان است. از آنجایی که بدن انسان به‌طور طبیعی قادر به تولید روی نیست، باید آن را از طریق غذا یا مکمل‌ها به دست آورد. منابع گیاهی بهترین منابع تامین کننده‌ی روی مورد نیاز هستند. این عنصر برای فعالیت بیش از ۳۰۰ آنزیم که به متابولیسم، هضم ،عمکلرد دستگاه اعصاب و بسیاری از فرآیندهای دیکر کمک می‌کنند، ضروری و حیاتی است. علاوه بر این، روی در موارد زیر نیز در بدن انسان نقش اساسی دارد که شامل:
- رشد و عملکرد سیستم ایمنی بدن
- سلامت پوست و مو
- رشد و نمو بدن
- سلامت حس چشایی و بویایی
- سنتز DNA
- التیام زخم
- تولید پروتئین‌های ضروری بدن
- واکنش‌های آنزیمی
- کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های مرتبط با سن مانند ذات الریه، عفونت و دژنراسیون ماکولای وابسته به سن
- کاهش استرس اکسیداتو و افزایش پاسخ ایمنی بدن
- افزایش عملکرد ذهنی
- کاهش التهاب
علائم کمبود روی در انسان
تخمین زده می‌شود که در حدود ۲ میلیارد نفر در سراسر جهان به دلیل مصرف ناکافی رژیم غذایی دچار کمبود روی هستند. کمبود روی سالانه باعث مرگ بیش از ۴۵۰ هزار کودک زیر ۵ سال می‌شود. علائم کمبود شدید روی شامل مواردی از قبیل:
- اختلال در رشد و نمو
- تاخیر در بلوغ جنسی
- بثورات پوستی
- اسهال مزمن
- اختلال در ترمیم زخم
- مشکلات رفتاری
- تضعیف سیستم ایمنی بدن
اهمیت روی در رشد گیاهان
عملکرد اصلی روی در گیاه کمک به تولید کلروفیل است. روی آنزیم‌هایی را فعال می‌کند که مسئول سنتز پروتئین‌های خاصی هستند. وجود این ماده در تشکیل کلروفیل و برخی کربوهیدرات‌ها، تبدیل نشاسته به قندها و بالا بردن مقاومت گیاه در برابر سرما بسیار حائز اهمیت است. همچنین، این عنصر در تشکیل اکسین‌ها که به تنطیم رشد و ازیاد ساقه کمک می‌کنند نیز ضروری است. هنگامی‌که رشد گیاه به دلیل کمبود روی متوقف می‌شود به مرور زمان برگ‌های آن بی‌رنگ می‌گردد. در حقیقت کمبود روی، باعث ایجاد نوعی تغییر رنگ برگ به نام کلروز می شود که عامل زرد شدن گیاه است. کلروز ابتدا در برگ‌های پایین ظاهر می‌شود و به تدریج به سمت بالای ساختار گیاه حرکت می‌کند. در موارد شدید کمبود روی، برگ‌های بالایی کلروتیک و برگ‌های پایین قهوه ای یا بنفش می‌شوند و سپس می‌میرند. در این چنین شرایطی اگر گیاهان به علت کمبود روی علائم شدیدی نشان دادند، بهتر است قبل از کاشت مجدد گیاهان را درآورده و خاک را تصفیه کنید.
چگونگی تشخیص کمبود روی در گیاهان
تنها با دیدن شرایط ظاهری گیاه تشخیص تفاوت بین کمبود روی و سایر عناصر یا ریزمغذی‌ها دشوار است. زیرا علائم بسیار مشابهی دارند. تفاوت اصلی این است که در کلروز ناشی از کمبود روی از برگ‌های پایین و درکلروز ناشی از کمبود آهن و منگنز از برگ‌های بالایی شروع می‌شود. با این حال بهترین و مطمئن‌ترین راه برای تایید کمبود روی آزمایش خاک است.
جبران کمبود روی در گیاهان
عنصر آلی روی در بیشتر کودهای محلول در آب وجود دارد. برای جبران کمبود روی و فراهم کردن روی مورد نیاز گیاه، می‌توان از کودهایی که حاوی یکی از عناصر روی مانند سولفات روی یا نیترات آمونیوم روی هستند، استفاده کرد. در عین حال بهتر است یک کود دارای زیرمغذی‌های کامل را انتخاب کنید تا از عدم تعادل مواد مغذی که منجر به کمبود سایر ریزمغذی‌ها می‌شود، جلوگیری نماید.
